Kurk: lekker veelzijdig

De kurkeik is een bijzonder fraai exemplaar uit het veelzijdige bomenrijk. Kurk kan uitpakken met tal van bijzondere eigenschappen, waardoor hij in heel wat toepassingen gebruikt wordt: van flessenstop tot ruimteraket. Ina De Quint van Captain Cork deelt met veel liefde haar kennis over de boom.

Beschrijf eens hoe een kurkeik eruit ziet?

‘De kurkeik is een groenblijvende eikenboom met precies dezelfde eigenschappen qua stam, bladvorming (lobbig en eirond) en vrucht (eikels). Een recent gepelde kurkeik kan je onmiddellijk herkennen aan zijn bruinrode kleur. Ze zeggen weleens dat de boom dan 'bloedt'. Gelukkig heeft de boom er helemaal geen last van.’

Waar vind je de meeste bomen?

‘In de mediterrane gordel: 55% van alle kurkeiken staan gecentraliseerd in Portugal. Ook in Spanje en Noord-Afrika is hij ruim vertegenwoordigd. De kurkboom – die niet gepeld kan worden – vind je dan weer in het noordoosten van Azië, in het stroomgebied van de Amur.’

Hoe wordt kurk gewonnen?

‘Een kurkeik heeft ongeveer 25 jaar nodig om volwassen te worden, vanaf dan is hij klaar voor de 'Virgin' of zijn eerste 'oogst'. De bast van de boom wordt manueel zorgvuldig gepeld door hoogopgeleide arbeiders die de stiel van generatie op generatie doorgeven.

Geen enkele machine ter wereld kan dergelijk precisiewerk overnemen: het is belangrijk dat de onderliggende structuren van de schors niet beschadigd raken, want een geschonden bast kan geen kurk meer produceren. Na de oogst regenereert de schors en is hij gemiddeld na 8 jaar weer klaar voor een nieuwe oogst.

Het oogsten van kurkbomen is een prachtig voorbeeld van de perfecte balans tussen mens en natuur: een gepelde boom zal immers 3 tot 5 keer meer CO2 naar zuurstof omzetten en leeft gemiddeld 20% langer.’

Wat zijn de voornaamste eigenschappen van kurk?

‘Kurk is 100% natuurlijk en wordt 'gelooid' met water. Door dit eenvoudige en natuurlijke verwerkingsproces behouden de afgeleide producten alle kwaliteiten waar ‘ruwe’ kurk om bekend staat.

- Vederlicht: Het volume van kurk bestaat voor 50 procent uit lucht. Geen wonder dat het zo licht is.
- Waterresistent: Het best bewaarde geheim van kurk is dat het volledig waterresistent is. Kurk wordt oud zonder slecht te worden omdat het uitstekend bestand is tegen vocht. Een waxachtige laag in de celwanden maakt kurk ondoorlaatbaar voor vloeistoffen en gassen.
- Bestand tegen wrijven, krassen en scheuren: dankzij de honingraatstructuur van de kurkcellen zijn ze opgewassen tegen slijtage en hebben ze een hoge wrijvingscoëfficiënt. Niet voor niets wordt kurk gebruikt door de NASA, die het bijvoorbeeld in zijn hitteschild integreert: kurk heeft immers ook brandwerende eigenschappen
- Zacht en uniek: De zachtheid van kurkleder is een heerlijke eigenschap. Daarnaast is elk stukje kurk even uniek als een vingerafdruk. Je kunt immers nooit 2 keer hetzelfde stukje schors ontginnen.’

Waarvoor wordt kurk het meest gebruikt?

‘Sedert Dom Perignon in de 17de eeuw zijn eerste champagnefles 'bottelde' met een kurkstop, is kurk eeuwenlang een belangrijk exportproduct geweest voor de wijn- en champagne-industrie over de hele wereld. De laatste jaren worden flessen steeds vaker voorzien van synthetische draaistoppen omdat die in productie én als grondstof veel goedkoper zijn, waardoor de kurkindustrie voor het eerst in zijn bestaan klappen heeft gekregen. Maar kurk vindt altijd weer zijn weg: het wordt ook gebruikt in de bouw als isolatiemateriaal of vloerbedekking, in fashionitems, verpakkingen, muziekinstrumenten, enz. Zo bestaat de kap van een slagwerkstok uit kurk, en intussen vind je ook schoenen, handtassen, enz. van kurk.

Waarom is het zo’n milieuvriendelijk product?

‘Kurk gaat nog een stuk verder in ecologische duurzaamheid. Het is een natuurproduct dat voortkomt uit een hernieuwbare bron. Er moeten geen bomen voor geveld of beschadigd worden, en er komen ook geen chemicaliën of toevoegingen aan te pas. Bovendien draagt het pellen van de bomen bij aan onze ecologie. Wist je dat een kurkbos goed is voor het omzetten van 10 miljoen ton C02 naar zuurstof?

Er zijn nog voordelen. Biologen spreken zelfs over het Amazonewoud van Europa. Kurkbossen zorgen immers voor een ongezien en uniek ecosysteem met een enorme biodiversiteit. Ze houden schaars grondwater vast en beschermen daarmee de fragiele bodem. Zonder kurkbomen zou het landschap zeer snel ontaarden in een woestijn: droog, dor en onmogelijk om er iets te verbouwen.

De plaatselijke fauna en flora zouden spoedig verdwijnen om nooit meer terug te keren. Het is duidelijk dat kurkbossen de grootste biodiversiteit in Europa mee ondersteunen, en dat ze zorgen voor een eeuwenoud en kostbaar landschap waarin ze tal van bedreigde diersoorten beschermen.’

Wordt kurk te weinig naar waarde geschat?

‘Eigenlijk wel… Het prachtige verhaal van de kurk is niet zo wijd verspreid, en onbekend is vaak onbemind hè. Ik heb er mijn persoonlijke missie van gemaakt om zo veel mogelijk mensen te informeren over het ecologische wonder van kurk, zodat meer en meer mensen gaan beseffen dat er een natuurlijk en diervriendelijk alternatief bestaat voor bv. lederwaren. Ook het Fair Trade aspect van de kurkindustrie mag weleens vaker in de spotlichten staan.

Wist je dat kurkboeren tot de hoogst betaalde arbeiders van Europa behoren? Hun werk is van zo’n groot nationaal en ecologisch belang dat ze op alle niveaus goed verzekerd en voorzien worden. Kurkboeren moeten onthaasten om hun job zo goed mogelijk te doen, dat is in de meeste sectoren wel anders. Ze worden immers niet betaald op basis van de hoeveelheid kurk die ze produceren, maar naargelang de uren arbeid die ze verrichten.

Op deze manier wil de overheid waken over de kwaliteit van het ontginningsproces, zodat de gezondheid van de bomen te allen tijde beschermd wordt.’

Wat is de meest bijzondere toepassing waarvoor kurk gebruikt wordt?

‘Alle toepassingen van kurk zijn bijzonder. Kurk is bijvoorbeeld volledig recycleerbaar en 100% biologisch afbreekbaar. Gerecycleerde kurk wordt in maatwerkbedrijven vermalen en de granulaten worden gebruikt als bouwmateriaal. Je vindt het ook als onderdeel van blaasinstrumenten, als achterwand in aquaria, in de keuken als placemats of prikbord, als dobbers, enz.’

In jouw zaak verkoop je tal van producten in kurk. Vertel eens over het productieproces: wat komt daar allemaal bij kijken?

Na het minutieus pellen van de kurk met de hand wordt hij gedurende zes maanden in de buitenlucht gedroogd. Vervolgens wordt hij gekookt en gestoomd om de elasticiteit ervan te verhogen. Warmte en druk worden toegepast om de kurk in kleinere blokken te persen en later in dunne lagen te snijden: ideaal om het tot de meest diverse producten te verwerken.

In gespecialiseerde ateliers worden mijn ontwerpen met de hand genaaid tot kwalitatieve lifestyleproducten. Kurkleder is ontzettend zacht en flexibel en gedraagt zich als de fijnste en duurste lederwaren: je vindt intussen handtassen, sneakers, schoenen, armbanden en zelfs yogamatten en mondmaskers in kurk. De mogelijkheden zijn schier eindeloos. Bovendien is het vederlicht: ideaal als laptoptas bijvoorbeeld.

Bezoek je deze ateliers regelmatig, en ben je al getuige geweest van het pel- of verwerkingsproces?

Uiteraard, ik grijp elke gelegenheid te baat om naar Portugal te gaan! (lacht) We hebben daar trouwens ook een huis, wat ons nog meer verbindt met dat mooie land. Het kurkbos waar de kurk voor onze producten vandaan komt heb ik al verschillende keren bezocht.

We rijden dan rond met een 4x4 en een gids die ons het landgoed laat zien en de plekjes met het mooiste uitzicht. Want ook wanneer er niet geoogst wordt – van september tot en met april dus –, kan je er de heerlijkste wandelingen maken. Soms bots je er op de Iberiaanse varkens, varkens die zich te goed aan de vette eikels van de kurkbomen.

Tot slot: heb je zelf een kurkeik in de tuin staan? Of is het een boom die in onze contreien minder vaak voorkomt?

Een kurkboom kan hier best gedijen, maar hij zal het toch een stuk minder goed doen dan zijn soortgenoten in de Mediterrane gordel. Op dat vlak kan ik de kurkboom geen ongelijk geven: geef mij ook maar zon, veel licht en af en toe een scheut water! (lacht)

Journalist: Katrien Bonne